Türkçe literatürde yurttaş gazeteciliği denilince karşımıza iki farklı gazetecilik türü çıkıyor. Bu karışıklığın temel nedeni, İngilizce'den yapılan çeviriler. İngilizce'de "civic journalism" ya da "public journalism" olarak bilinen gazetecilik de yurttaş gazeteciliği olarak çevrildi ve kullanıldı, "citizen journalism" de.
1990'lı yıllarda ABD'de popüler olan public journalism kavramını "halk odaklı gazetecilik" ya da "toplum gazeteciliği" olarak Türkçe'ye çevirmek daha doğru olurdu. Neden? Toplum gazeteciliği hareketinin savunucuları, geleneksel gazeteciliğin halkı kamusal yaşama müdahil olmada, fikir belirtmede cesaretlendirmediği gibi, tam tersine caydırdığını ileri sürüyorlardı ve medyanın halkı demokrasiden kopardığını savunuyorlardı. Alternatif bir gazetecilik anlayışı olarak halk odaklı gazetecilik fikrini ortaya attılar.
Bazı kaynaklarda public journalism kavramı kamusal gazetecilik olarak da kullanılıyor ama kamusal sözcüğü aynı zamanda devlete gönderme yaptığı için bir tür resmi gazeteciliği çağrıştırabilir diye tercih etmiyorum. Örneğin TRT kamusal yayın yapması beklenen bir yayın kuruluşu. Ancak uygulamada kamudan anlaşılan devlettir. (Halkın vergileriyle, bandrol ücretleriyle finanse edilen TRT'nin farklı bir yayıncılık anlayışına sahip olması gerektiği de açıktır).
Halk odaklı gazetecilik nedir?
Halk odaklı gazeteciliğinin temel özelliklerini şöyle sıralayabiliriz:
1. Halkı okurlar, dinleyiciler, izleyiciler, müşteriler ya da kitle olarak değil, katılımcı yurttaşlar olarak görmek.
2. Toplum açısından hangi sorunların önemli olduğuna yurttaşlarla birlikte karar vermek ve bu sorunların nasıl çözülmesi gerektiği konusunda karar verme süreçlerine yurttaşların etkin katılımını teşvik etmek.
3. Halkın önemli gördüğü sorunları siyasetin gündemine taşımak ve karar alıcıları halkın beklentileri doğrultusunda harekete geçirmeye çabalamak. Yani sadece sorunları gündeme getirmekle yetinmeyip çözümleri konusunda da çaba harcamak.
Sevda Alankuş, BİA tarafından yayımlanan Gazeteciliğe Başlarken: Okuldan Haber Odasına isimli kitapta yer alan "Yeni Habercilik Arayışları: Hak Odaklı Habercilik, Yurttaş Gazeteciliği, Barış Gazeteciliği" başlıklı yazısında şunları söylüyor: "Yurttaş gazeteciliği ile ilgili tartışmalar ve pratik 1990'larda, ABD'de başlıyor ve hedef 'gazeteciliğin eski altın günlerine dönülmesi' biçiminde konuluyor...Yurttaş gazeteciliği 'yurttaş olma bilincini ve sorumluluğunu kazandırıp harekete geçiren' bir gazetecilik olarak tanımlanıyorsa eğer, aslında bu gazeteciden tarafsız olmasını beklemek yerine, yurttaşlardan yana taraf olmasını bekleyen, bunun için de pro-aktif bir gazeteciliği öngören bir gazetecilik demek. Yani genelgeçer gazeteciliğin eleştirdiğim sadece olağandışılığa haber değeri atfeden yaklaşımı yerine burada, yurttaşlık hakları ve sorumlulukları alanına giren her şeyin haber sayılması gibi bir tavır öneriliyor...Yurttaş sadece haber kaynağı haline gelmiyor, kendi sorunlarıyla ilgili olarak harekete geçirilirken haberin bizzat yapıcısı haline de geliyor. Bu arada haber farklı farklı yurttaşların bakış açısından çerçeveleniyor, böylelikle haber sadece elit-merkezli ve elitlerden yurttaşlara doğru akan bir nitelik taşımaktan çıkıyor ve yurttaş-merkezli, aşağıdan-yukarıya işleyen, bu arada da yurttaşlar-arası bir diyaloğun önünü de açan bir hale geliyor. Haber konusu olan sorunun tarafları gazeteci tarafından bir araya getiriliyor, sorunun bu diyalog içinde çözümü hedefleniyor ve amaçlanan sonuç alınıncaya kadar haber takip ediliyor."
Alankuş yazısında, halk odaklı gazeteciliğin ABD dışındaki coğrafyalarda fazlaca tartışılmış ve uygulanmış bir model olmadığını da belirtiyor.
Halk odaklı gazeteciliğin iki belirgin özelliği bulunuyor. Birincisi, halk odaklı gazetecilik yurttaşların sürece aktif biçimde katılımını öngördüğü için daha çok yerel düzeyde gerçekleştirimi mümkün görünüyor. ABD'de bu gazetecilik pratiğini yaşama geçiren gazeteler de yerel gazetelerdi zaten (The Wichita Eagle, The Charlotte Observer, The Virginian-Pilot, and the Colorado Springs Gazette). İkincisi de halk odaklı gazeteciliğin proje ve sorun odaklı oluşu. Bir sorun çözüldüğünde başka bir soruna odaklanmak gerekiyor. Bu iki özellik aynı zamanda halk odaklı gazeteciliğin handikapları oldu ve 2000'li yıllardan itibaren halk odaklı gazetecilik hareketi önemini yitirdi. Bunda aynı zamanda, internet ve sosyal medya kullanımın artmasıyla yurttaşların dertlerini anlatmak için geleneksel medyaya ihtiyaçlarının büyük ölçüde ortadan kalkması da etkili oldu.
Korkmaz Alemdar ve Ruhdan Uzun, Herkes İçin Gazete-ci-lik isimli kitaplarında yurttaş gazeteciliğini (citizen journalism) halk odaklı gazeteciliğin (public journalism) bir devamı olarak görüyorlar. Yazarlar yurttaş gazeteciliğini, "sürekli ve hızlı değişen medya ortamındaki gazetecilik pratiklerini anlatmakta kullanılan bir terim" olarak tanımlıyorlar. Yazarlara göre, "yurttaş gazeteciliği, iletişim teknolojilerinin daha da gelişmesi ve yaygınlaşması ile birlikte 2000'li yıllarda yeni bir biçim almaya başladı. Önceleri büyük haber örgütlerindeki profesyonel gazeteciler halkın yararına, halkla iletişim içinde gazetecilik yaparken, yurttaşlar yeni medya araçlarını kullanarak kendileri gazetecilik yapmaya başladılar."
Yurttaş gazeteciliği nedir?
Yurttaş gazeteciliğini, asıl mesleği ve gelir kaynağı gazetecilik olmayan yurttaşların dijital iletişim teknolojilerini kullanarak haber üretim sürecine katılmaları şeklinde tanımlayabiliriz. Ancak yurttaş gazeteciliği kavramı da içinde sorunlar barındırıyor. Çevresinde gördüğü bir olayı cep telefonuyla kaydedip videosunu sosyal medyada paylaşan bir kişi yurttaş gazeteci midir? Eğer öyleyse, cep telefonuna sahip olan herkesi potansiyel gazeteci olarak görmeliyiz. Açıkçası yurttaş gazeteciliği terimi bu anlamda sorunlu. Bu terim yerine "tanık haberciliği" teriminin kullanılmasının daha doğru olduğunu düşünüyorum. Bir sel baskını oldu diyelim. Tesadüfen olay yerinde bulunan bir kişinin seli kaydedip videosunu sosyal medyada paylaşması o kişiyi gazeteci yapmaz, yapsa yapsa tanık yapar.
Tanık haberciliği
Amatör bir fotoğrafçı olan Virginia Schau, Kaliforniya'da 3 Mayıs 1953 tarihinde kocasıyla birlikte balık tutarken köprünün üzerinde kaza yapan bir kamyonun fotoğrafını çekiyor. Bu fotoğraf, 1954 yılında sıcak haber fotoğrafı dalında Pulitzer ödülü kazanıyor.
Abraham Zapruder isimli terzi, 22 Kasım 1963 tarihinde eşiyle birlikte Dallas'a gelen ABD Başkanı John F. Kennedy'yi elindeki amatör kamerayla çekmeye başlıyor. Tam o sırada birkaç el silah sesi duyuluyor. Olayı baştan sona kaydeden Zapruder, ilk yurttaş gazeteci olarak kabul ediliyor. Elbette, Zapruder'in tarihe geçen gazetecilik olayının tamamen rastlantısal olduğunu söylememe gerek yok.
3 Mart 1991 tarihinde Rodney King isimli siyah genç cadde ortasında Los Angeles polisi tarafından öldüresiye dövülüyor. George Holiday bütün olayı kamerasıyla kaydediyor. Dayak görüntüleri televizyonlarda yayımlandığında Amerika'da kıyamet kopuyor.
7 Temmuz 2005'te Londra metrosuna gerçekleştirilen terör saldırısında tanık gazeteciliği daha da popüler hale geliyor. Saldırının tanığı çok sayıda kişi, cep telefonlarıyla çektikleri görüntüleri medyadan paylaşıyorlar. Bunlardan biri olan Adam Stacey'nin çektiği fotoğraf saldırının dehşetini gözler önüne seriyor.
Gerçek yurttaş gazeteciler
Yukarıda sıraladığım olayları kaydeden kişiler aslında tesadüfen olay yerindeydiler ve gazetecilik yapmak gibi bir amaçları da yoktu. Ancak, bazı ülkelerde bazı yurttaşların bilinçli biçimde gazetecilik faaliyetine katıldıklarını görüyoruz.
Asıl mesleği gazetecilik olmadığı halde, gelişen olayların tanığı olan ve bir gazeteci gibi olayları kaydedip haberleştiren kişilere yurttaş gazeteci diyebiliriz. Yusuf Devran ve Ömer Faruk Özcan, "Habercilikte Hegemonya Mücadelesi: Yurttaş Gazeteciliği: Fırsat mı Tehdit mi?" başlıklı makalelerinde yurttaş gazeteciliğini şöyle tanımlıyorlar: "Yurttaş gazeteciliğini geniş bir çerçevede haber toplama, üretme ve dolayıma sokma
safhalarında gazetecilikle profesyonel olarak uğraşmayan vatandaşların mevcut teknolojik
imkânlar dâhilinde yer aldığı yeni bir gazetecilik pratiği olarak tanımlamak mümkün
gözükmektedir." Devran ve Özcan, tanık haberciliği ile yurttaş gazeteciliğinin aynı şeyler olmadığını da bu yazıda açıklıyorlar: "..sıra dışı bir olaya
şahit olmak ve bu durumu kayıt altına almak yurttaş gazeteciliğinin (tanık haberciliği, s.i.) bir pratiği iken yurttaş
gazetecisi olmak bir tercih sonucudur. Olaylara şahit olarak bunları kayıt altına alan ve gerek
sosyal medya hesaplarından duyurarak gerekse ana akım medya kuruluşlarına bunları
ulaştırarak belirli bir olayla ve olay süresince sınırlı yurttaş gazeteciliği pratiği aynı zamanda
kazara gazetecilik (accidental journalism) olarak adlandırılmaktadır (Harrison, 2010, s. 248).
Bununla birlikte Suriye örneğinde olduğu gibi sahadan bildiren aktivistler bu faaliyeti olayları
kendi zaviyelerinden dünya kamuoyuna yansıtmak için kullanmaktadırlar."
2009 yılında İran'da yapılan seçimlerde şaibe olduğu konusunda yapılan gösteriler, büyük ölçüde yurttaş gazetecilerin çektikleri videolarla dünyaya duyuruldu.
Arap Baharı'nda da yurttaş gazeteciliğinin önem kazandığını gördük. Bu süreçte, yurttaş gazeteciler geleneksel medyanın boşluğunu doldurdular.
Suriye'deki savaşı dünyaya yurttaş gazeteciler duyuruyor. Geleneksel medyanın boşluğunu doldurmalarına karşın, aynı zmanda birer aktivist olduklarından ve belli grupların yanında yer aldıklarından, aktardıkları haberlerin güvenilirlikleri sorunlu.
Gezi sürecinde yurttaş gazeteciliği önem kazandı
Türkiye'de Gezi protestoları geleneksel medyanın ilgisizliği nedeniyle yurttaş gazeteciliğinin önem kazanmasına yol açtı. Necla Zarakol, Gezi protestolarında yurttaş gazeteciliğinin oynadığı rolü şöyle açıklıyor: "Gezi Parkı protestoları Türkiye’de birçok şeyi etkiledi; siyasete, ekonomiye, akademik çalışmalara, sokağa, toplumun farklı kesimlerine birçok 'yeni'yi öğretti. Bütün bunların arasında en önemlisi Facebook ve Twitter üzerinden yürüyen gerçek zamanlı haberleşmeydi. Bu iki ağ, nüfusun % 40’ını temsil eden (31 milyon 247.120 kişi) kesimini olaylar sırasında real time habercilikle tanıştırdı; ne olup bittiğini öğrenenler, anında bunu yayarak 'yurttaş gazeteci' oldular. Facebook ve Twitter’i aktif kullananlar bütün gördüklerini ve duyduklarını anında paylaşırken bu pasif kullanıcılar da fikir paylaşmayı, yorum yapmayı, fotoğraf göndermeyi, hatta kirli bilgi yayanlarla hesaplaşmayı ve bu bilgilerin yayılmasının nasıl engelleneceğini öğrenerek aktif hale geldiler. Canlı yayın yapan televizyonlar bile sosyal ağlardaki yurttaş gazeteciliğinin çok gerisinde kaldılar."
Gökhan Biçici de Gezi sürecinde yurttaş gazeteciliğini irdelediği yazısında şunları söylüyor: "Yurttaş haberciliği ise sansüre karşı gerçek haber talep eden toplumun, bu tepkisini ifade biçimlerinden birisi ve güçlü bir dinamik olarak ortaya çıkmıştı. Elbette yurttaş haberciliği gazeteciliğin yerini alamazdı, ancak yurttaş haberciliği, gazeteciliğin toplumla yeniden buluşması ve bu temelde de yeniden yapılanması için temel bir dinamik olduğunu da göstermeye başlamıştı."
Emel Arık, "Yurttaş gazeteciliğinin günümüzdeki görünümü: Twitter gazeteciliği örneği" başlıklı makalesinde şu saptamaları yapıyor: "Türkiye’de de Van Depremi’nden Afyon’daki cephanenin patlamasına, Reyhanlı
Faciası’ndan Galatasaray Üniversitesi yangınına, en önemlisi de Gezi parkı protestoları
olarak başlayıp çok çeşitli muhalif tavırları içeren gösteriler biçiminde dalga dalga tüm
Türkiye’ye yayılan protestolara varıncaya değin pek çok olayda Twitter geleneksel
medyadan çok daha hızlı ve detaylı bir haberleşme aracı haline dönüşmüş ve gazetecilik
deneyimi olmayan pek çok kişi olayları, durumları bizzat yaşayan, gözlemleyen, haber
unsurlarının kaynağı ve ileteni olarak görev yapmıştır... Özellikle Gezi Parkı olayları sosyal medyanın, özellikle de Twitter’ın gücünü
göstermesi bakımından son derece önemli veriler içermektedir. İlerleyen yıllarda sosyal
medyanın ve Twitter’ın gücünden bahsedildiği zaman mutlaka anılacak olan bu dönem,
aynı zamanda yurttaş gazeteciliğinin en yoğun gerçekleştiği bir dönem olarak karşımızda
durmaktadır."
Yurttaş gazeteciliği yapan haber siteleri
"Her yurttaş bir muhabirdir" sloganıyla 2000 yılında yayın hayatına başlayan Güney Kore merkezli haber sitesi OhMyNews, yuttaş gazeteciliğinin öncülerindendir. Ancak haber sitesi 2010 yılında "haber doğrulama"da yaşanan zorluklardan dolayı yurttaş gazeteciliği haberlerini yayımlamayı durdurdu.
GlobalVoices, 2005 yılında kurulan ve farklı dillerde yayın yapan bir yurttaş gazeteciliği sitesi. Sitede Türkçe haberler de yayımlanıyor.
IndyMedia, 1999 yılında Dünya Ticaret Örgütü toplantısına yönelik protestoları haber yapmak için kurulan bir yurttaş gazeteciliği platformu. Ancak günümüzde önemini yitirmiş görünüyor.
CNN iReport, Wikinews, Have Your Say (BBC News) gibi yurttaş gazeteciliği platformları da başlangıçta oldukça ilgi çekmişken günümüzde ya kapanmış ya da cazibelerini yitirmiş görünüyor.
Türkiye'de yurttaş gazeteciliği iddiasını taşıyan haber siteleri arasında vivaHiba, 140jurnos, dokuz8HABER sayılabilir. "Medya sensin, paylaş" sloganıyla herkesi gazeteci yapmak gibi iddialı bir amaçla yayın hayatına başlayan vivaHiba sitesi günümüzde kapanmış görünüyor.
Yaratıcı Fikirler Enstitüsü'nün bir projesi olarak, kurulduğu 2012 yılından beri başarılı bir şekilde yayınlarını sürdüren 140jurnos, "anaakım medyanın filtreli habercilik anlayışına tepki olarak, özgür haberciliği savunan bağımsız bir 'karşı medya' hareketi" olarak tanımlıyor kendisini.
"Yurttaş haberciliği odaklı gönüllü haber ağı platformu" olarak 2014 yılında yayınlarına başlayan dokuz8HABER'in web sitesi 2016 yılında mahkeme kararıyla erişime engellenmişti. Günümüz yayınlarını şu siteden sürdürüyor. Sitenin hakkında sayfasında şu bilgiler yer alıyor: Dokuz8HABER, yurttaş haberciliğinin dinamizmini profesyonel gazeteciliğin deneyimiyle buluşturan yeni ve özgün bir medya platformudur."
Ötekilerin Postası, "yurttaş ve kolektif habercilikle sansürü deliyoruz" sloganıyla twitter'dan ve facebook'tan haber paylaşıyor. Kendi web sitesi 2016'da erişime engellenmişti. Twitter hesabından en son paylaşım 7 Şubat 2021 tarihinde yapılmış görünüyor.
Yurttaş gazeteciliğinin olumlu yanları
Birincisi, yurttaş gazeteciliği, yukarıda verilen örneklerde de görüldüğü gibi, geleneksel medyanın görmezden geldiği ya da göremediği sorunları, olayları gündeme getirmede önemli bir boşluğu dolduruyor.
İkincisi, halk odaklı gazeteciliğin hedeflediği, halkı siyasal süreçlere dahil etme misyonuna karşılık gelecek biçimde, yurttaşlar bizzat kendileri işin içine dahil olarak sorunların peşine düşüyorlar.
Üçüncüsü, sorunların iktidar kontrolündeki ana akım medyada tek yanlı sunumu karşısında alternatif çerçevelerin ortaya konmasına, farklı seslerin ve görüşlerin duyu(ru)lmasına imkan sağlıyor.
Dördüncüsü, sıcak gelişmelere anlık ve kolay erişim olanağı sunuyor. Geleneksel medyanın kendi olanaklarıyla ulaşmada yetersiz kaldığı olaylar yurttaş gazeteciler kanalıyla aktarılıyor. Hatta bu bağlamda geleneksel medyayı sağladığı görüntülerle besliyor.
Beşincisi, yurttaş gazeteciler özellikle çatışma bölgelerinde profesyonel gazetecilere yardımcı oluyor, yol gösteriyorlar. Örneğin, Suriye'ye haber yapmaya giden profesyonel gazeteciler sahadaki yurttaş gazetecilerden rehberlik hizmeti alıyor.
Yurttaş gazeteciliğinin olumsuz yanları
Yurttaş gazeteciliğinin en önemli sorunu, üretilen haberlerin güvenilirliği noktasında ortaya çıkıyor. Yurttaş gazeteci kılığında yalan haber üreten, propaganda amaçlı haberleri yayan çok sayıda kişi var. Ayrıca, geleneksel medyada var olan editöryal denetim süreçleri tam işlemediği için yayına konulan haberin yanlış çıkma olasılığı yüksek.
İkincisi, yurttaş gazetecilerin çoğu aynı zamanda aktivist kimliğe de sahip. Bu da ürettikleri haberlere ilişkin kuşku oluşmasına yol açıyor.
Üçüncüsü, mali destek olmadan yurttaş gazeteciliğini sürdürmek mümkün görünmüyor. Nitekim, yurttaş gazeteciliği iddiasıyla kurulan birçok platform ve haber sitesi ya kapanmış durumda ya da ilgi görmediği için kapanmanın eşiğinde.
Dördüncüsü, yasalar karşısında gazeteci kabul edilmedikleri için profesyonel gazetecilerin sahip olduğu yasal korumadan yoksunlar.
Sonuç olarak, yurttaş gazeteciliği, özellikle cep telefonlarının sağladığı kaydetme ve yayma olanaklarıyla birlikte giderek yaygınlaşan bir yeni gazetecilik biçimi. Geleneksel gazeteciliği de dönüştürüyor ve geleneksel gazeteciliğin eksik bıraktığı alanları dolduruyor.
Genelge ile yasaklanan yurttaş gazeteciliği
Emniyet Genel Müdürlüğü tarafından 27 Nisan 2021 tarihinde polisin görevini yaparken yurttaşların ses ve görüntü almasını yasaklayan bir genel ge yayımlandı. Çağdaş Hukukçular Derneği'nin (ÇHD) twitter hesabından paylaşılan bu genelgede, akıllı telefon kullanımının yaygınlaşmasıyla yurttaşların ses ve görüntülerinin izinsiz biçimde kaydedilmesinden ve paylaşılmasından söz ediliyor ve bu durumun hem özel hayatın gizliliğini hem de kişisel verilerin korunması hakkını ihlal ettiği belirtiliyor. Sıradan vatandaşlar için anlaşılabilecek bu argüman kamu görevi yapan polislerin eylemlerine de genişletiliyor. "Tüm vatandaşlarımız açısından özel hayatın gizliliği ve kişisel veri ihlalinin söz konusu olduğu bu tarz durumlarla genel kolluk personelimiz de sıklıkla karşılaşmaktadır.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder