ÇÖZÜM GAZETECİLİĞİ

Geleneksel gazetecilik, savaş ve çatışma odaklı, sansasyon arayan ve skandal peşinde koşan habercilik anlayışıyla bugüne kadar çok eleştirildi, çokça da alternatif önerildi: Barış gazeteciliği, hak haberciliği, yurttaş gazeteciliği, yapıcı gazetecilik.

Son yıllarda çözüm gazeteciliği de alternatifler arasına girdi. Açıkçası ben barış gazeteciliğini anlattığım bir yazımda, barış gazeteciliğini, "çatışmaları şiddete başvurmadan ortadan kaldırmak için çözüm arayan gazetecilik anlayışı" şeklinde tanımlamıştım. Nitekim Sarphan Uzunoğlu da, 2016 yılında Journo'da yayımlanan yazısında Türkçe literatürdeki barış gazeteciliği / çözüm gazeteciliği vurgusuna dikkat çekiyordu: "Çözüm gazeteciliği diye arama yaptığımda karşımıza hemen ‘barış gazeteciliği’ kavramı çıkıyor. Elbette bu gazetecilik yöntemi de çok mühim ve üstünde durulması gereken bir yöntem ama çözüm gazeteciliği ve barış gazeteciliği başka şeyler." Bu iki gazetecilik türü gerçekten başka şeyler mi emin değilim, çünkü barış gazeteciliği, Johan Galtung'un da çeşitli yazılarında ifade ettiği gibi, barış odaklı, gerçek odaklı, halk odaklı ve çözüm odaklı bir gazetecilik anlayışını ifade ediyor.

Peki eğer çözüm gazeteciliği başka bir gazetecilik anlayışını ifade ediyorsa, nedir o anlayış? Sarphan Uzunoğlu, solutionsjournalism.org tarafından yapılan tanımı aktarıyor: "Çözüm gazeteciliği sosyal sorunlara yönelik her türlü eylem, tepki ve gelişim konusunda titiz ve zorlu bir araştırma, inceleme gerektiren bir gazetecilik türü olarak tanımlanıyor." Bu tanımı da açıyor: "Kritik ve açık bir dille çözüm üretmeye çalışan ya da çözüm üretmiş aktörlerin hikâyelerini ele alıyor. Yalnızca çözümün nasıl işlediği ya da başarının nasıl elde edildiği değil aynı zamanda neden işleyemediği gibi konularla da ilgilenebiliyor."

Bu gazetecilik anlayışını son olarak Birgün gazetesinde Ümit Alan da bir yazısında anlattı, üstelik, "Çözüm gazeteciliğine var mıyız?" gibi iddialı bir başlıkla. Ümit Alan, "Değerli vaktimizi ve yerimizi daha anlamlı şeylere ayırabiliriz. Kendim yazacak olduğum için değil, kim yazarsa yazsın anlamlı olacak şeylerden söz etmek istiyorum. Çözüm gazeteciliği (solutions journalism) gibi. Bu kavram, geçen haftaki yazıyı bitirirken umutsuzluk gazeteciliğine karşı bir öneri olarak aklımdaydı" diye bir giriş yaptıktan sonra çözüm gazeteciliğini özendiren ve David Bornstein, Tina Rosenberg ile Courtney E. Martin tarafından kurulan Çözüm Gazeteciliği Ağı'ndan söz ediyor. Alan, bu ağın amacının, "sosyal sorunların çözümüne yönelik gelişmeleri öne çıkaran gazeteciliği desteklemek ve yaygınlaştırmak" olduğunu ifade ediyor. Ümit Alan yazısında ağ'da yer alan çözüm gazeteciliği örneklerine de değiniyor. Örneğin, işsizlik sorunuyla mücadele konusunda Next City gazetesi muhabiri Johnny Magdaleno'nun bir haberinden söz ediyor. Ben de araştırırken, Magdaleno'nun, Baltimore'da genç uyuşturucu satıcılarının kıyafet tasarımcılığı yolu ile nasıl yerel ekonomiye olumlu katkı yaptıklarına ilişkin bir haberine baktım. 

Çözüm Gazeteciliği Ağı

Çözüm Gazeteciliği Ağı'nda 150 ülkede 713 medya kuruluşu tarafından üretilen 4136 çözüm gazeteciliği haberine erişim olduğu ifade ediliyor. (Ümit Alan'ın yazısında 147 ülkede 699 haber merkezi tarafından üretilen 3947 haber deniyordu, demek ki bu arada yeni haberler eklenmiş ağ'a). 2015 yılında, Jennifer Hattam imzasıyla The National isimli web sitesinde yayımlanan "Istanbul is slowly but surely getting on its bike" başlıklı haber, İstanbul'daki trafik sorununun bisikletli ulaşım ile nasıl azalabileceğini anlatıyor. Haberde şöyle bir ikilemden söz ediliyor: "Kentin daha bisiklet-dostu bir kent haline gelebilmesi için, bisikletli sayısının artması gerekiyor ki, talepleri gözardı edilemesin. Ancak çoğu kişi, kent bisiklet dostu haline gelene kadar bisiklet sürmek istemiyor." Haber, bisikletli sayısının nasıl artırılabileceğine ilişkin önerilere de yer veriyor.  

Çözüm gazeteciliği kriterleri

Çözüm Gazeteciliği Ağı'nda, bir haberin çözüm gazeteciliği olarak tanımlanabilmesi için şu temel kriterlere uygun olması gerektiği ifade ediliyor:
1. Haber, toplumsal sorunlara ilişkin çözümlere derinlemesine odaklanmalı,
2. Haber, öneri olarak sunulan çözümün nasıl işlediğini anlaşılır biçimde anlatmalı,
3. Haber, çözümden elde edilen sonuçları sunarak, iyi niyete değil çözüm önerisinin etkililiğine odaklanmalı,
4. Haber sadece esin kaynağı olmamalı, aynı zamanda başkalarının kullanabilecekleri kavrayışlar da sunmalı.
5. Haber sadece başarılı yanları değil, başarısızlıkları da aktarmalı.

Ağ'da nelerin çözüm gazeteciliği olarak değerlendirilemeyeceği de örnekleniyor.
1. Kahramanlaştırma öyküleri. Örneğin, dünyayı kurtarmak için yüksek maaşlı işini bıraktı gibi haberler.
2. Hayat kurtaran küçük buluşlar şeklinde parlatma hikayeleri.
3. Okurdan yardım isteyen aktivist habercilik.
4. Dünyada iyi insanlar da var diyen haberler.
5. Sorunlara uzman çözümleri öneren haberler. Sağlık ya da eğitim haberlerini bu bağlamda değerlendirebiliriz. 

Böylesine keskin çizgiler çizmek yerine, yaşanan sorunlara önerilen çözümlere odaklanan her haberi bu kapsamda değerlendirmek galiba en doğrusu. Örneğin, sokak köpeklerinin barınma ve yiyecek sorunlarını çözmek için kurulan Patiliköy haberini elbette çözüm gazeteciliği olarak görmek gerekiyor. Düzce'de depremzedelerin geliştirdiği Umut Evleri Projesi de bu kapsamda değerlendirilmeli. Hürriyet'ten İsmail Saymaz'ın haberi, projenin nasıl ortaya çıktığını ve ne aşamada olduğunu ayrıntılarıyla aktarıyor. Nitekim aynı projeyi CITYLAB'da aktaran Jennifer Hattam'ın haberi Çözüm Gazetecileri Ağı'nda yer alıyor. Hakkari'de kırsal bölgelerde yaşayan kadınların yerel özellikli kıyafetler üreterek ekonomiye katılmalarını sağlayan Sevil İke'nin projesine ilişkin haberleri de çözüm gazeteciliği olarak görmek gerekir. Benim en fazla önemsediğim projelerden birisi olan, şarkıcı Haluk Levent'in kurucusu olduğu Anadolu Halk ve Barış Platformu'nun (AHBAP) çalışmalarına ilişkin haberleri de çözüm gazeteciliği örneği olarak görüyorum.   

Çözüm Gazeteciliği Ağı'nda Türkiye'den üretilmiş epey İngilizce haber var. Örneğin, BBC web sayfasında yayımlanan haber, Gaziantep'teki bir ilkokulda Suriyeli çocukların Türk çocuklarla nasıl kaynaştıklarını anlatıyor. New York Times Magazine'de yayımlanan oldukça ayrıntılı haber ise, Kilis'te inşa edilen mülteci kampına yer veriyor. Batı medyası Türkiye ile ilgili hep olumsuz haberler yapıyor diyenler, New York Times Magazine'in bu haberini mutlaka okumalı. Böylesine detaylı haberleri Türk medyasında bulmak neden zor, onu da anlamak mümkün değil.Yine CITYLAB'da yayımlanan, sokakta tasarımlarıyla ilgili haber de okunmaya değer. 

Çözüm gazeteciliği üzerine araştırmalar

Çözüm Gazeteciliği Ağı'na dahil olan altı medya kuruluşunda (The Baltimore Sun, Minneapolis Star Tribune, Ms. Magazine, Northern Light, Richland Source, and WNYC) çözüm gazeteciliği kapsamında haberler üreten 23 ve yine aynı medya kuruluşlarında rutin haberler üreten 10 gazeteci olmak üzere toplam 33 gazeteci üzerine yapılan bir araştırma, çözüm gazeteciliği projelerinde çalışan gazetecilerin yaptıkları işten daha fazla doyum elde ettiklerini, mesleklerini daha anlamlı bulduklarını, daha fazla gurur duyduklarını, geleceğe dair daha iyimser olduklarını, meslektaşlarıyla ve okurlarıyla daha fazla bağ kurduklarını ortaya koyuyor. 

Çözüm Gazeteciliği Ağı'na dahil 14 gazeteciyle yarı-yapılandırılmış görüşmelere dayalı bir başka araştırmada, gazetecilerin çözüm gazeteciliği yapmaktan heyecan duyduklarını; çözüm gazeteciliğini, ekstra bir adımı daha olan araştırmacı gazeteciliğe benzettiklerini; çoğu sorunun çözüm gazeteciliği yaklaşımıyla haberleştirilebileceğini düşündüklerini; nesnelliğin çözüm gazeteciliği için de bir meydan okuma olduğunu, ancak haberlerde daha fazla kanıta yer vererek nesnelliğin sağlanabileceğini ifade ettiklerini ortaya koymaktadır. Bu gazeteciler ayrıca, çözüm gazeteciliği için tıpkı diğer alternatif gazetecilik pratiklerinde olduğu gibi medya yönetiminin bu habercilik pratiğine inanmış ve yeterli desteği veriyor olmasının gerekli olduğunu da belirtiyorlar.    

ABD'de çevrim içi anketle 242 kişi üzerinde yapılan bir deneysel çalışmada, insanların kadın ticareti haberciliği bağlamında harekete geçmelerini sağlamada şok edici haberlerin mi yoksa çözüm odaklı haberlerin mi daha etkili olduğunu araştıran Karen McIntyre ve Meghan Sobel, çözüm odaklı haberlerin kadın ticaretine maruz kalanlara yönelik empatiyi artırma, sorunu daha iyi anlamalarını sağlama, haberi paylaşma arzularını kamçılama ve eylemde bulunma isteklerini artırma bağlamında fazla bir etki yaratmadığını bulmuşlar. Öte yandan, çözüm odaklı haberleri okuyanlar kendilerini daha pozitif hisetmişler ve benzer haberleri okuyabileceklerini ifade etmişler. Araştırmacılar, çözüm gazeteciliğinin merhamet yorgunluğunu (compassion fatique) azaltmada etkisi olabileceğini savunuyorlar. 

Yine ABD'de bu kez 755 kişiyle yapılan bir başka araştırmada, çözüm gazeteciliği içeren haberleri okuyanlar, çözüm içermeyen, sorun odaklı haberleri okuyanlardan farklı cevaplar vermiş. Çözüm içeren haberleri okuyanlar, haberlerin kendilerine daha fazla ilham verdiğini, soruna ilişkin bilgilerinin ve duyarlılıklarının arttığını, çözüm için katkıda bulunmaya istekli olduklarını, haberi sosyal medyada paylaşabileceklerini, benzer nitelikteki haberlerin ilgilerini çekeceğini ifade etmişler. Yani çözüm gazeteciliği içeren haberler okurda hem farkındalık yaratmış hem de okurların soruna duyarlılıklarını arttırmış. Galiba haberde ele alınan sorunun ne olduğuna göre tepkiler farklılaşabiliyor.

Burada bir parantez açıp, medyanın olumsuz haberlerinin yol açtığı merhamet yorgunluğu kavramından da söz etmek gerekiyor. Merhamet yorgunluğu kısaca, insanların toplumsal sorunlara ilişkin bir haber okuduklarında neden harekete geçmediklerini anlatan bir psikoloji kuramı. Kurama göre, okurlara sunulan acılı haberler arttıkça, insanların bu türden haberlere ilişkin duyarlılıkları azalıyor ve sonuçta eyleme geçme istekleri de yok oluyor. Araştırmalar medyanın merhamet yorgunluğuna dört biçimde katkıda bulunduğunu gösteriyor: sansasyonel olana vurgu; sürekli olumsuz haberler verme; sorunları bağlamına oturtmadan aktarma; sadece sorunları haber yapma ve çözümlere yer vermeme. 

Parantezi kapatmadan benzer bir kuramdan daha söz etmek istiyorum: "Öğrenilmiş çaresizlik". Pozitif psikolojinin önemli isimlerinden Dr. Martin Seligman'la ilişkilendirilen öğrenilmiş çaresizlik kuramına göre, insanlar, yaşadıkları başarısız deneyimlerden hareketle, ne yaparlarsa yapsınlar başarısız olacaklarına inanmaya başlarlar. Dokuz kere aynı sınava girip başarısız olan kişi büyük olasılıkla başarabileceği inancını çoktan kaybetmiştir. Bu kuramı gazeteciliğe uyarlayarak, sürekli olumsuz haberler yayımlayan medyanın insanlar üzerinde öğrenilmiş çaresizlik etkisi yarattığını savunan psikologlar var.

Sonuç yerine

Son yıllarda Türkiye'de de alternatif gazetecilik arayışları giderek artmış durumda. Benim de savunucularından birisi olduğum barış gazeteciliği, biraz da sadece Kürt sorunuyla ilişkili olarak gündeme getirildiği için artık pek konuşulmuyor. Bu arada, Sevda Alankuş hocanın yazdığı Barış Gazeteciliği Elkitabı'nı da buraya iliştirmiş olayım. Alternatif gazetecilik pratiği olarak çözüm gazeteciliği bağlamında aslında yapılması gereken çok zor değil. Birgün'den Ümit Alan'ın da ifade ettiği gibi, "sorunu bilen gazeteci, bakış açısını biraz değiştirerek çözüme de odaklanabilir." 

Kuşkusuz adı konmasa da Türkiye'de çözüm gazeteciliği örnekleri bulmak zor değil. Mesele bunları daha görünür kılmak ve medyada yaygınlaştırmak. Böylece, geleneksel medyada egemen olan soruna ve çatışmaya odaklı olumsuz haberciliğe yol açan haber değerlerini değiştirmeye de katkıda bulunabiliriz. 

İletişim fakültelerinin de bu türden yaratıcı, alternatif habercilik pratiklerini teşvik etme anlamında olumlu bir rol oynaması gerekir.